حافظ شیرازی شاعر پر رمز و راز ایرانی است که تلاش‌های بسیاری برای رمزگشایی آثار و حتی شخصیت او انجام شده است. شگفت‌انگیزترین نکته در مورد این شاعر این است که قرن‌ها پژوهش و تحقیق در مورد آثاش نشان داده است که عمق آثار او حتی بیش از آن است که می‌پنداشتیم و می‌توان ابعاد جدیدتری از اشعار حافظ را بررسی کرد تا لذت بیشتری از مطالعه آثار او برد.
روانشناسی علمی نسبتا نوین است که قدمت کمتری نسبت به سایر علوم دارد. از میان شاخه‌های مختلف علم روانشناسی، روانکاوی نگاه عمیق‌تری نسبت به ابعاد وجود انسان دارد. به نظر می‌رسد زمان آن فرا رسیده باشد که اشعار حافظ از منظر روانکاوی بررسی شود تا ابعاد جدیدی از معانی و مفاهیم برای علاقمندان به این شاعر روشن شود.
خوشبختانه این ایده‌ی پژوهشی به ذهن افراد متبحر در ادبیات و روانشناسی رسیده است و اولین قدم‌ها در این مسیر برداشته شده است. کتاب «حافظ و رود جادو» نوشته‌ی فرزام پروا پیوندی است بین ادبیات و روانشناسی که اشعار حافظ را از منظر روانکاوی بررسی کرده است. در این اثر نه تنها شخصیت شاعر بر اساس نوشته‌ها و عقاید او بررسی شده است، بلکه از میان مفاهیمی که حافظ بیان کرده است مفاهیم روانکاوانه‌ای نیز کشف شده است. در واقع به نظر می‌رسد که حافظ خود با مفاهیم روانکاوی آشنایی داشته و توصیه‌هایی که در مورد زندگی به انسان‌ها کرده دور از این مفاهیم نبوده است. بخشی از مقدمه نویسنده را با هم می‌خوانیم:
«روش من در این کتاب این بوده که ابتدا معمایی دالی را مطرح کنم، و سپس پله‌پله با خواننده از آن رمزگشایی کنم؛ انگار دیالوگی بین شرلوک هولمز و دکتر واتسون برقرار است. بنابراین وقتی می‌بینید عنوان فصل اول «حضور شمس» است، مطمئن نباشید که از معنای این عبارتِ دو‌کلمه‌ای آگاهید. این همان بازی است که هولمز مرتب با واتسون و خواجه مرتب با خوانندگان دیوانش می‌کند؛ چه کتابی که ادعای بررسیِ ساخت‌گرایانۀ دیوان را دارد، بایستی به اسلوبِ ساخت‌گرایانۀ دیوان وفادار باشد. مسلماً اگر هولمز می‌خواست از دیوان حافظ رمزگشایی کند، به دال‌ها و تکرار آن‌ها _ در وهلۀ اول بدون توجه به معنی _ توجه نشان می‌داد، و ممکن بود گاهی از اطلاعاتِ زبان فارسیِ واتسون _ که در زمان شرکت در جنگ افغانستان قدری با آن آشنا شده‌بود _ یاری بگیرد، و اولین سؤالی که با بازکردنِ دیوان به ذهنش خطور می‌کرد این بود که چرا شعر «الا یا ایهاالساقی…» نظمِ الفباییِ دیوان را ندارد، و به چه دلیل صاحب‌رمز یعنی حافظ، به محمد گلندام توصیه کرده در هنگام جمع‌آوریِ اشعارش این غزل را در ابتدای دیوان قرار دهد؟ غزلی که به‌قول آقای زرین‌کوب، تقریباً تمامِ رازِ عرفانِ حافظ را در خود نهفته دارد، و می‌تواند حکم ابیات نی‌نامۀ ابتدای مثنوی را داشته باشد، و به‌قول آقای پورنامداریان، نمونۀ کاملِ غزل‌های حافظ و آیینۀ تمام‌نمایِ صورت و معنیِ کلِ غزل‌های دیوان اوست، و به‌قول آقای شفیعی کدکنی، تمام مطالب یا حداقل نود درصد از مطالب کلِ دیوان را در بر دارد. اما راز این هفت بیت چیست؟
بیا که پردۀ گلریز هفتخانۀ چشم کشیده‌ایم به تحریر کارگاه خیال
این کتاب در کلیتِ خودْ مسیری‌است برای پاسخ به این پرسش که چطور شعر حافظ تبدیل به زلال‌ترین آینه شده تا فارسی‌زبانان تصویر خویش را در آن تماشا کنند. هرچقدر افراد درمورد شعر حافظ اختلاف‌عقیده داشته باشند، در یک نکته متفق‌القول‌اند، و آن این است که شعر حافظ «رخدادی» است یگانه در زبان به‌طور عام، و در زبان فارسی به‌طور خاص، و بایستی پیش از هر شرح‌و‌توضیحی، بتوان در درجۀ اول این پرسش را پاسخ گفت که «حافظ با زبان چه کرده‌است؟». اگر پاسخ به این پرسش در گروِ این باشد که بگوییم «زبان با حافظ چه کرده‌است»، به دترمینسیم یا جبرگرایی که لازمۀ هر روش علمی است، نزدیک‌تر شده‌ایم. به‌قول فروید، در هر روش علمی، این اهداف دنبال می‌شود: مشاهدۀ پدیده‌ها، برقراری ارتباط بین آن‌ها، و درنهایت در صورت امکان، افزایش چیرگی‌مان بر آن‌ها.
در جهانی که تحت‌تأثیر مکانیکِ کوانتومْ کشف کرده خلأ در واقع خالی نیست، بلکه ذرات اتمی در آن فضا به‌طورِدائم در حالِ ایجاد و نابودشدن هستند، و مملو از انرژی است، و اثرات آن انرژی را هم به‌دقت می‌توان اندازه گیری کرد؛ برخی دوست دارند که هنوز به دنیای سادۀ پیش از کوانتوم اعتقاد داشته باشند، و تصور کنند که «خلأ خالی نیست» نادرست است، بازی با کلمات است، نوعی توهّم است. در این کتاب به آنان کاری نداریم. مخاطبِ این کتاب در درجۀ اولْ کسانی هستند که آماده‌اند در آیینۀ ذهنشان هرچه پیش‌ازاین نامِ وَهم داشته نقش شود:
جلوه‌ای کرد رُخَت روز ازل زیر نقاب این همه نقش در آیینۀ اوهام افتاد
و کسانی که تا با مطلبی حیرت‌آور و ازپیش‌نیندیشیده روبه‌رو می‌شوند، آن را بعید نمی‌شمرند، بلکه لحظه‌ای با خود می‌گویند که شاید تابه‌حال تمام آنچه خوانده‌ام در محدودۀ خودآگاهی قرار داشته و در این کتاب دارم با ناخودآگاهی آشنا می‌شوم که وادیِ حیرت‌ها و امور غیرمترقّبه است. ناخودآگاهی که پیش از اینکه بیندیشیم، می‌اندیشد، و پیش ازآنکه شعر بگوییم، می‌سراید! این بررسی نافیِ بررسی‌های ادبیِ پیشین نیست، اما ازآنجاکه با قلمروِ ناخودآگاهی سروکار دارد، متضمنِ نوعی دینامیسم و شرح سِیر وقایع روانی نیز هست که همان‌طور که گفته شد تابه‌حال جایش در این‌گونه بررسی‌ها خالی بوده‌است.»
کتاب «حافظ و رود جادو» را نشر نگاه چاپ و منتشر کرده است. برای تهیه این اثر می‌توانید به ویترین آنلاین نبض هنر مراجعه کنید.
سفارش کتاب: حافظ و رود جادو